طراحی شهری فعالیتی است میان رشته‌ای که هدف اصلی آن خلق و احیای کیفیت محیط شهری است. دامنۀ فعالیت این حرفه محدود به اوقات روز نمی‌شود و شب هنگام را نیز در بر‌می‌گیرد. با توجه به اینکه شهرهای امروزی تبدیل به مکان‌هایی شبانه روزی شده‌اند، ضرورت توجه به کیفیت محیط شبانه از سوی طراحان شهری امری بدیهی است. نورهای مختلفی که از طریق نورپردازی، شب هنگام عناصر شهری را روشن می‌سازد، بسته به آنکه با چه رنگی، از چه جهتی و با چه شدتی تابیده شود، تأثیرات کیفی متفاوتی در فضا ایجاد می‌کند. لذا، منظر شبانه به عنوان جزیی جدانشدنی در طراحی فضاهای شهری باید به طور همزمان با سایر بخش‌ها توسط طراحان شهری مورد طراحی قرار گیرد. در غیر این صورت دخالت صرف مهندسین روشنایی ممکن است تهدیدی برای شخصیت فضا محسوب شود.
البته طراحان شهری به عنوان متولیان کیفیت محیط به منظور دخالت در این امر نیازمند کسب حداقل دانشی در ارتباط با نورپردازی شهری هستند. آگاهی از ابزارها و روش‌های نورپردازی شهری نخستین گام در جهت دخالت طراحان شهری در امر نورپردازی است.
به طور کلی انواع حالت‌های نورپردازی ناشی از تغییر سه مولفۀ اصلی نورپردازی یعنی هدف نورپردازی، ویژگی‌های منبع نور و موقعیت آن است. در هر طرح نورپردازی شهری بسته به اینکه چه عنصری از فضا به چه نوع نوری و از چه زاویه‌ای نورپردازی شود، کیفیت و حالت متفاوتی ایجاد میشود که آشنایی با آنها توسط طراحان شهری امری ضروری است.
در شرایط کنونی، نورپردازی‌هایی که در بسیاری از فضاهای ما صورت گرفته است، به دلیل فقدان حضور طراحان شهری در فرآیند تهیۀ طرح نورپردازی دارای کیفیت لازم نبوده و با روحیۀ کلی مورد انتظار از فضا هماهنگ نیست. انفعال طراحان شهری در این مهم باعث میشود که به ناچار تمامی امور نورپردازی به دست مهندسان برق سپرده شده و ایشان با روش سعی و خطا، با تصوری کاملاً مهندسی از نورپردازی، به انتخاب نوع منابع نوری، رنگ نورها و غیره بپردازند. به همین علت در نورپردازی برخی مکان‌ها بدون توجه به هویت و شخصیت آن مکان، احساسات کاملاً مغایر و ناخوشایندی در استفاده کنندگان ایجاد میشود. بنابراین، زندگی شبانۀ شهر و فضاهای شهری آن و ارتقاء کیفی فضاها در هماهنگی با ضرب اهنگ تحرکات اجتماعی، شخصیت و روحیۀ حاکم بر فضا، امری است که توجه به آن از سوی طراحان شهری اجتناب ناپذیر است.
به رغم آنکه نورپردازی شهری، به خودی خود، وظیفۀ طراحان شهری نیست، اما امروزه طراحی شهری با استفاده از ابزارهایی که در اختیار دارد می‌تواند به عنوان متولی کیفیت محیط، در فرآیندی بین رشته‌ای، رهنمودهای خود را در این زمینه که منجر به تأثیر در کیفیت محیط میشود، اعلام نماید.
بررسی و جمع بندی اطلاعات منابع مختلفی که تاکنون در ارتباط با انواع روش‌ها و تکنیک‌های مختلف نورپردازی اظهار نظر نموده‌اند، حاکی از آن است که به طور کلی انواع حالت‌های نورپردازی ناشی از تغییر سه مولفۀ اصلی نورپردازی یعنی هدف نورپردازی، ویژگی‌های منبع نور و موقعیت آن است. در هر طرح نورپردازی شهری بسته به اینکه چه عنصری از فضا به چه نوع نوری و از چه زاویه‌ای نورپردازی شود، کیفیت و حالت متفاوتی ایجاد میشود که آشنایی با آنها توسط طراحان شهری امری ضروری است.
فضای شهری مانند هر فضای دیگری، عناصر محدود کننده و عناصر مستقر در فضایی دارد که توسط آنها قابل شناسایی میشود و شخصیت کلی فضا تابع چگونگی و نظم حاکم بین این عناصر است. لذا، نورپردازی این عناصر در شب، در راستای حفظ و تقویت شخصیت فضا، یکی از الزامات طراحی شهری است. عناصر و اجزای کالبدی تشکیل دهندۀ فضای شهری عبارت از کف، بدنه، سقف و عناصر مستقر در فضا است. علاوه بر این موارد، رفتارها و فعالیت‌های جاری در فضا نیز، به عنوان عناصر غیرکالبدی، از اجزای اصلی هر فضای شهری محسوب میشود که نقش بسیار مهم و کلیدی‌ای در تشخص فضا ایفا می‌نماید. بنابراین در نورپردازی فضاهای شهری، در واقع این اجزا و عناصر هدف‌های اصلی نورپردازی محسوب می‌شوند. در یک دسته بندی کلی می‌توان گفت، عناصر یک فضای شهری که بسته به مکان، نورپردازی می‌شوند، شامل سطوح، احجام و فضاها هستند. کف، سقف و بدنه‌ها به صورت افقی و عمودی، سطوح تعریف کنندۀ فضای شهری هستند. دیگر عناصر مستقر در فضا مانند گیاهان، مجسمه‌ها، آب‌نما و سایر مبلمان شهری نیز در واقع احجامی هستند که در فضا قرار دارند. در کنار دو مورد عنوان شده، فضایی که رفتارها و فعالیت‌‌ها در آن رخ می‌دهد نیز از دیگر عناصر فضای شهری هستند که باید مورد نورپردازی قرار گیرد.
منابع نوری یا اصطلاحاً چراغ‌های مورد استفاده در حالات مختلف نورپردازی شهری نیز از جنبه‌های مختلف، به انواع متنوعی تقسیم می‌شوند. این منابع بسته به شکل انتشار نورشان به سه دستۀ منابع نقطه‌ای، خطی و سطحی قابل دسته بندی هستند، که می‌‌توانند بر اساس مورد استفاده شان در منظر فضا از نظر نمایانی، آشکار و یا پنهان باشند. در مواردی که نمایان بودن منبع نور در فضا احتمال خیرگی را افزایش دهد و یا منظر نامطلوب و ناهماهنگی با کل فضا ایجاد نماید، ترجیح بر آن است که منبع نور پنهان باشد. چنانچه منبع نور به صورت چراغ در فضا دیده میشود، طراح باید به تظاهر تجهیزات نورپردازی در روز و هماهنگی آن با سایر مبلمان مستقردر فضا و کل فضا توجه داشته باشد. در چنین حالتی، گاه چراغ در طول روز به عنوان یک اثر هنری در فضا حضور دارد. علاوه بر موارد مورد اشاره، کاربرد رنگ و شدت‌های مختلف نور در نورپردازی شهری نیز به واسطۀ تأثیری که بر حال و هوای کلی محیط دارد، از نظر توجه به بعد معنا در طراحی محیط از حساسیت خاصی برخوردار است، که می‌باید مورد تأمل بیشتری قرار گیرد.
حضور منبع نور نسبت به هدف نورپردازی می‌تواند وضعیت‌های مختلفی به خود گیرد. تابش نور از بالا، پایین، مستقیم (از روبرو و از پشت سر) و زاویه دار (از بالا و پایین)، حالت‌هایی هستند که در آن منبع نور خارج از عنصر مورد نورپردازی قرار داشته و اصطلاحاً نور از بیرون بدان تابیده میشود. در برخی موارد نیز منبع نور در خود عنصر کار گذاشته میشود که موجب روشنایی کل آن میشود. بنابر مواردی که توضیح داده شد، می‌توان انواع حالات نورپردازی شهری را با در نظر گرفتن عناصر مختلف و موقعیت منبع نور نسبت به آنها در موارد زیر برشمرد.
نورپردازی از پایین معمولاً در سطوح افقی به کار رفته و یا برای نورپردازی احجامی چون فواره‌ها، درخت و ندرتاً مجسمه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نوع از نورپردازی در سطوح افقی مانند چراغ‌های چشم گربه‌ای در کف، غالباً در جهت دهی به مسیر و یا تقسیم کف کاربرد دارد. همچنین در مواردی که حجم مورد نظر از همۀ جهات قابل رؤیت باشد، نورپردازی از پایین و به صورت مخروطی بسیار کاربرد دارد.
با توجه به زاویۀ رو به بالای نورپردازی از پایین و امکان زیاد خیرگی و آلودگی نوری ناشی از آن، در کاربرد آن باید دقت وحساسیت بسیاری به خرج داد و تاحد ممکن باید چراغ به صورت مخفی کار گذاشته شود. چراغ‌هایی که در این نوع از نورپردازی مورد استفاده قرار می‌گیرند معمولاً به صورت نقطه‌ای و حائل دار بوده و جز پوشش رویی، بقیۀ اجزای چراغ باید از چشم پنهان باشد.
این حالت از نورپردازی برای روشن نمودن سطوح عمودی و احجام به صورت تأکیدی به کار می‌رود. زمانی که عنصر مورد نورپردازی تنها از یک جهت قابل رؤیت است و یا بسته به اهداف طراحانه باید تنها از یک جهت دیده شود، نورپردازی از پایین با زاویه قابل استفاده است. سطوح عمودی مانند جداره‌های واجد ارزش شهری، خصوصاً نماهای تاریخی، و همچنین بیلبوردهای تبلیغاتی، به منظور تأکید بیشتر، معمولاً با این روش نورپردازی می‌شوند. تابش نور با این روش به جدارۀ تونل و استفاده از بازتاب آن برای روشن نمودن کل فضا از کاربردهای خاص این حالت نورپردازی است. با توجه به بالا بودن احتمال خیرگی و آلودگی نوری در این روش، منبع نور ترجیحاً باید از نظر به دور باشد و از چراغ‌های حائل داردر آن استفاده شود.
نورپردازی مستقیم نیز در ارتباط با نورپردازی سطوح عمودی مانند نما، بیلبورد و تابلوی تبلیغاتی و احجام مانند مجسمه و گیاهان، در فضاهای شهری کاربرد دارد. اگر هدف از نورپردازی آن باشد که موضوعی به خوبی دیده شده و نظر بیننده را به خود جلب و موجب کشش بصری شود، می‌توان از این روش نورپردازی استفاده نمود. در این حالت معمولاً از چراغ‌های موضعی استفاده شده و چراغ مجزایی به نورپردازی موضوع مورد نظر اختصاص داده میشود. این امر باعث تأکید بیشتر بر فرم و رنگ آن شده و جلوۀ خاصی را درتیرگی شب پدید می‌آورد. مهم‌ترین اصل نورپردازی مستقیم، ایجاد تضاد بین جسم و فضای اطرافش است.
در نورپردازی مستقیم برخی عناصر مانند سطوح عمودی، گاه با نورپردازی عنصر از پشت و با ایجاد حالت ضد نور، جسم مورد نظر موردتأکید قرار می‌گیرد. این حالت به وسیلۀ نوری که از پشت به جسم تابیده شده به صورتی که تنها خطوط دور دیده میشود، بوجود می‌آید. در این روش معمولاً به نور نقطه‌ای و یا نور سطحی با اشعه‌های متمرکز احتیاج و رابطۀ مستقیمی با فاصلۀ منبع نوری تا جسم دارد. اگر فاصلۀ منبع نوری تا سطح یا حجم زیاد باشد، ایجاد تضاد لازم بین نور و تاریکی مشکل میشود.
این حالت از نورپردازی که معمولاً با منابع نور نقطه‌ای یا خطی و معمولاً بدون پنهان نمودن منبع نوری صورت می‌گیرد به دلیل عادت چشم به این نوع از نورپردازی (هم جهتی با نور خورشید) بسیار معمول است. این روش قابلیت آن را دارد که در نورپردازی کلیۀ سطوح عمودی، افقی، احجام مختلف و فضاها مورد استفاده واقع شود. سطوح عمودی مانند بیلبوردهای تبلیغاتی، نماها و سطوح افقی مانند استادیوم و احجامی مانند مجسمه با این روش به نحو مطلوبی نورپردازی می‌شوند.
نورپردازی فضاهایی چون انواع مسیرهای شهری، از طریق قرارگیری منبع نوری بواسطۀ یک بازوی کوتاه بر یک تیر مانند تیر چراغبرق شایع ترین مدلی است که در نورپردازی فضاهای شهری با این روش به چشم می‌خورد. چنانچه زاویۀ انتشار نور کنترل شده نباشد،احتمال آلودگی نوری و روشن نمودن آسمان در این روش بسیار زیاد است. به منظور پیشگیری از خیرگی نیز توصیه می شود منبع نوربالاتر از چشم انسان قرار داشته باشد.
حالت نورپردازی از بالا برای نورپردازی سطوح افقی، احجام و گاهاً فضاها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مواردی که روشن نمودن سطوح افقی مانند سطح فلکه‌ها، پارکینگ‌های عمومی و یا زیرگذرها منظور نورپردازی است، این روش با استفاده از منابع نوری باشدت روشنایی زیاد و به صورت متمرکز در ارتفاع بلند (چراغ‌های هکتاری) کاربرد دارد. در نمونه‌های کمی نیز مشاهده شده که مجسمه یا المان حجمی دیگری با این حالت نورپردازی شده است. منابع نوری از طریق استقرار بر یک بازو با زاویۀ قائم بر جداره یا تیر، کل فضای میدان یا از طریق استقرار بر سقف، کل فضای تونل یا زیرگذر را نورپردازی می‌کند. استفاده از منبع نور بر روی سایر عناصر مستقر در فضا مانند درختان نیز می‌تواند این حالت را ایجاد نماید. منابع نوری مورد استفاده در این حالت به صورت نقطه‌ای یا سطحی است که بسته به اهداف نورپردازی و جسم مورد نظر انتخاب میشود. کاهش احتمال خیرگی در این حالت همواره باید مدنظر طراحان باشد.
قراردادن منبع نور در یا بر عنصر مورد نورپردازی چنانچه به درستی و به جا انجام گیرد، اثرات بدیع و مطلوبی را موجب میشود. این حالت نورپردازی برای سطوح عمودی، احجام و فضاها کاربرد دارد. جانمایی منابع نوری درون بیلبوردها و تابلوهای تبلیغاتی بسیار شایع است که چنانچه به درستی و با شدت نور مناسب انجام نگیرد، خیرگی به همراه خواهد داشت. نور ناشی از روشنایی داخلی ساختمان‌های تاریخی، تجاری و اداری، شب هنگام که در نمای آنها قابل مشاهده است، از موارد نورپردازی سطوح عمودی با این روش به شمار می‌رود.
منابع نوری که به دقت در لابه لای درختان جاسازی شده‌اند، سایه‌های بسیار زیبایی را از شاخ و برگ درختان در کف ایجاد می‌نمایند و درخت را طوری روشن می‌کند که به نظر می‌رسد با نور مهتاب روشن شده است. همچنین، گاه نورپردازی کل یکبرج اعم از نور پنجره‌ها و چراغ‌های واقع در نمای آن چنان است که به نظر می‌رسد کل آن به صورت یک حجم از درون نورپردازی شده است.
نورپردازی از درون در فضاهای شهری از اهمیت بسزایی برخوردار است. چنانچه نورپردازی در این حالت به درستی صورت نگیرد، علاوه بر وارد ساختن صدمۀ شدید به حال و هوای کلی محیط، ممکن است موجب شود فضا را به دریایی از نورهای خیره کننده تبدیل سازد که موجب گریزان شدن افراد از توقف و استفاده از فضا خواهد شد. همخوانی نورپردازی با شخصیت کلی محیط و پرهیز از تضاد بیش از حد در این حالت به شدت توصیه شده است.
